फणीश्वरनाथ रेणु अंतर्नाद ऑक्टोबर २००१

1 Dec 2000
फणीश्वरनाथ रेणू

(जन्म १९२९ , मृत्यू १९७७)

नित्यलीला चा लेखक
                          

                अंतर्नादच्या १९९७ च्या दिवाळी अंकात मी अनूवाद   केलेली 'नित्यलीला' ही कथा  प्रसिद्ध  झाली,  तेव्हापासून  माझ्या  मनात होते, की  कधीतरी  या कथेच्या  लेखकाचा परिचय  मराठी वाचकांना करून दिला पाहिजे . लेखक   म्हणजे पद्यश्री फणीश्वरनाथ रेणू. हिंदी साहित्यजगातले एक महत्तवाचे नाव.

            खरे तर फणीश्वरनाथ रेणू यांचा परिचय  मराठी वाचकाला अजिबात असणार  नाही,  असे नाही,  राज कपूरची  प्रसिद्ध फिल्म 'तिसरी कसम ' चे कथा लेखक  रेणू  होते.  पण  हे फार कदाचित  फार कमी  लोकांना माहित असणार. कारण  भारतीय  फिम्मजगतात कथालेखकाला फारसे मानाचे स्थान दिले जात नाही, गाजावाजा तर फारसा  होतच नाही. शिवाय मुंबई -पुणे   यांच्यासारख्या  औद्योगिक वातावरणातल्या  वाचकाला (किंवा  सिनेमा प्रक्षेकाला)  'तिसरी कसम " मधले  खास  "गावाकडचे " वातावरण - ते देखील बिहारमधल्या मिथिलासारख्या पक्क्या ग्रामीण  भागातले  वातावरण -समजेल  किंवा भावेल,  असेही नाही.माझ्या  माहितीप्रमाणे फणीश्वरनाथांच्या कथा, कादंब-या किंवा  कवितांचा मराठीत अनुवादही झालेला नाही. हिंदी साहित्य जगात मात्र त्यांना  अत्यंत मानाचे स्थान असून  त्यांची  गाजलेली कादंबरी  "मैला आंचल " ही  प्रेमचंदांच्या 'गोदान'  नंतरची  त्या  तोडीची अस्सल ग्रामीण  कादंबरी  मानली  जाते.  भारतीय ग्रामीण  पार्श्वभूमीचे  चित्रण  अत्यंत समर्थपणे त्यांच्या  साहित्यामध्ये  दिसून  येते.

          बिहारमधील उत्तर -पूर्व टोकावरचा अररिया जिल्हा. त्या  काळात हा पूर्णिया या मोठ्या जिल्ह्याचा एक भाग होता.  उत्तरेला  लागून  नेपाळचा विराटनगर हा जिल्हा, तर पुर्वेकडे लागून  बंगाल.  पूर्णिया जिल्ह्याची भाषा मैथिली.

          फक्त अठ्ठेचाळीस वर्षांचे आय़ुष्य  लाभलेल्या  रेणू  यांनी  आपल्या  जीवनकाळात दोन कादंब-या , पाच,  लघू-कादंब-या, साठ-सत्तर कथा, शंभराच्या  आसपास रिपोर्टस आणि पन्नास  व्यक्तिचित्रे   लिहिली . थोड्याफार कविता लिहिल्या , काही इतर  छोटी-मोठी पत्रे, गोष्टी , निबंध वगैरे लिहिले.

         पण या सर्वांपेक्षा विशेष म्हणजे विराटनगरच्या कोईराला परिवाराबरोबर त्यांचे  घनिष्ठ  संबंध  होते. लहानपणी घरातून पळून  जाऊन  ते  कोईरालांकडे  राहिले होते.  त्याच बांधवांबरोबर बनारसला येऊन त्यांनी  कॉलेजशिक्षण घेतले. साम्यवाद आणि  समाजवाद शिकले, बेचाळीसच्या  आंदोलनात भाग घेतला. त्याआधी त्यांचा विराटनगरमधील जूट  मिल्स  आणि कॉटन मिल्स  युनियनच्या  संघटनेत  आणि क्रांतीत  सहभाग  होता.  तसाच पुढे  १९५१ साली नेपाळच्या प्रजातंत्राची  स्थापना झाली,  त्या सशस्त्र क्रांतीतही त्यांनी  भाग घेतला. एकीकडे  सशस्त्र हल्ल्यांमध्ये  भाग घेणे , दुसरीकडे  रेडिओ  ट्रान्समिशनची जबाबदारी संभाळणे  आणि  त्यांचे  रिपोर्टिंगदेखील  बिहारमधल्या  वर्तमानपत्रांतून करणे, या  सगळ्यांमुळे  त्यांना  क्रांतीचे  वाल्टेयर म्हटले  जाते. नेपाळमध्ये  प्रजातंत्राची स्थापना झाल्यानंतर  रेणू  पुढे पूर्णिया आणि पटना  येथेच राहिले. एव्हाना समाजवाद्यांबाबत त्यांचा मनोभंग  झाला, होता. ते पूर्ण  लेखनाकडे वळले. मात्र आणिबाणी लागू झाली.  तसे ते  पुन्हा एकदा अस्वस्थ झाले आणि जयप्रकाश नारायण यांच्याबरोबर त्यांनी बिहारच्या  छात्र आंदोलनात भाग  घेऊन  कैदही भोगली.  या काळात त्यांनी  पद्यश्री हा सन्मान आणि  स्वतंत्र्यसैनिक पेन्शनही सरकारला परत केले. पुढे निवडणुका झाल्या . जनता सरकार  आले.  पंतप्रधानांच्या  निवडीच्या मानापमानाचे नाटक  झाले. त्याच दिवशी सकाळी  त्यांनी  स्वतःच्या ऑपरेशनसाठी  परवानगी  दिली होती. आधी तीन महिन्यांपासून  चाललेल्या डॉक्टरांच्या आग्रहाला ते नाकारत होते.  निवडणुकिचा  निकाल त्यांना पाहायचा होता. मात्र ऑपरेशन टेबलावरूनच ते उठलेच नाहीत. काही दिवस बेशुद्धावस्थेत राहून  त्यातच  त्यांची  जीवनलीला संपली.

            अशा त-हेचे अनुभवसमृद्ध जीवन ज्याचे  असेल, जो स्वतः शेतकरीही असेल, किंबहुना शेती हेच  त्याच्या  भाजी-भाकरीचे  साधन असेल, पण तरीही जो एक  संवेदनशील लेखक , एक आदर्शवाही , एक  विद्रोही  आणि रामकृष्ण परमहंसांचा भक्त असेल, अशा  लेखकाचे लेखन काय तोडीचे आणि कशा  प्रकारचे असेल,  याचा  आपल्याला अंदाज येऊ शकतो.

            रेणूंच्या कथांची पात्रे सगळी  त्यांच्या  रोजच्या वावरायच्या  समाजातली, त्यांच्या  व इतरांच्याही  परिचयाची अशी  असत. इतकी की,  त्यांची नवीन गोष्ट  किंवा कादंबरी प्रसिद्ध  झाल्यावर  लोक एखाद्या व्यक्तीकडे  बोट दाखवून म्हणत- 'रेणूंच्या अमक्या कथेतला तो अमूक  ना! तो हा! त्यामुळे  त्यांच्या  साहित्यातून एका परीने  बिहारमधल्या दारिद्रयाने उलगडला जातो आणि आपण  म्हणून जातो.- 'हे  कदाचित आपल्या जवळपास कुठे  भोर , कुठे  पिंपरी   खुर्दमध्येही घडलेले असू  शकते.'

             साहित्यिक फणीश्वरनाथ रेणू  यांचे  मूल्यांकन ब-याच  इतर साहित्यिकांनी केले . बोकारो येथील भारत यायावर यांनी  एकंदर पाच खंडात त्यांचे  समग्र  साहित्य  संकलित करण्याचा प्रयत्न  केला आणि 'राजकमल ' या हिंदीतील अग्रणी  प्रकाशम संस्थेने हे खंड प्रकाशित  केले . तरीपण  त्यांचे  काही  लेखन अजूनही अप्रकाशित किंवा आता दुर्मिळ  झालेले असल्याने ते या  खंडात येऊ  शकले नाही.  इतरांनीही त्यांच्या  साहित्याबद्दल  बरेच  काही लिहिले . पण एक  राजकारणी किंवा  समाजकारणी  व्यक्ती  म्हणून रेणू  यांच्या जीवनाबाबात फारसे कुणी  लिहिलेले दिसत  नाही.  त्या अर्थाने त्यांचे  मुल्यमापन  राहून  गेलेले आहे. हे मी  भारत  यायावर तसेच फणीश्वरनाथ यांचे  चिरंजीव  पद्यपराग  रेणू  यांच्याकडे  बोलूनही  दाखवेल. पण  असले  लेखन  करायला  अशी  व्यक्ती  हवी की,  जिची स्वतःची  सामाजिक व राजकीय विवेचनाची   जाण प्रगल्भ  असेल. हिंदी लेखकजगाला माझे  हे म्हणणे कितपत रुचेल कुणास ठाऊक!                     -लीना मेहेंदळे -- अंतर्नाद ऑक्टोबर २००१  

------------------------------------------------------------------------------  

   

खिंडिच्या पलिकडे -- भाषांतर करतांना (अपूर्ण)

28 March 2008- 5 April 2008 (Diary pages)
    मूळ इंग्लिशमधील या कादंबरीचा मराठी अनुवाद करतांना दोन भिन्न भाषांमधील शब्द वैशिष्ट्यांचा वेगळेपणा जाणवतो. त्याच बरोबर लेखकाचे इंग्रजी भाषेवरील प्रभुत्व देखील लक्षांत येते. त्यांनी चार शब्दांचा जसा चपखल उपयोग केला आहे तसा तो मराठीत उतरवणे खूप अवघड होते. आम्ही दोघे मिळून या कादंबरीचा हिन्दी अनुवाद करायचे ठरले तेंव्हा देखील मी त्यांना या शब्दांविषयी बजावून ठेवले आहे. Questioning, knowing, game playing, आणि nothing हे ते चार शब्द.
     “Mother always encouraged me to ask questions. “ Children should ask, That is how they learn.” She said. But I was not asking questions, I was questioning. I was questioning their answers.
     यातील पहिले question हे माहिती करून घेण्यासाठी आहे तर दुसरे विद्रोहाच्या धाटणीवर आहे.
    Understand आणि know हे असेच दोन समानार्थी शब्द. कादंबरीत पराशर यांनी understand हा शब्द  खोलात खोलात शिरत माहिती घेणे या अर्थाने वापरला तर know हा शब्द खोलात न शिरताच जाणीवेत उतरणे या अर्थाने वापरला आहे. त्यांच्यासाठी मला मराठीत समजणे व उमजणे असे दोन वेगळ्या छटा असलेले शब्द योग्य वाटले.
     एखाद्या गोष्टीसाठी आपण कुठलेही प्रयत्न मागे ठेवले नाहीत असा अर्थ हवा असेल तर इंग्रजीत आपण म्हणू Did not spare any TIME to understand किंवा TIME च्या जागी आपण EFFORTS, MONEY या सारखे शब्द वापरू. पण पराशर यांनी एक फार सुंदर वाक्य रचना वापरली आहे- Naturally, he did not spare space for understanding things like time. But he knew when it was time to go. Like the birds. They do not keep watches and calendars. But they know when it is time to go.
     पराशर यांनी अशाच प्रकारचे शब्द कौशल्य games बाबत वापरले आहे. “Did the travellers play any games of their own - now that they did not have to play games of referees?” या प्रश्नाला म्हातारा आजोबा उत्तर देतो. “Did they! I did not see them. In any case, why would anyone who is happy, play games?”
     या शेवटच्या ओळीत play games या शब्दामधे छळ-कपट, जिंकणे-हरणे, असूया इत्यादी सर्व भाव समाविष्ट आहेत. यांचे मराठी अनुवाद करतांना नेमके शब्द पकडणे कठिण होते.
     लेखकाने सर्वांत जास्त मजा केली आहे nothing या शब्दाबरोबर.
    In the valley of peace, people do not play any games. But they play. Some play with water, some with wind. Some play with clouds, and rainbows and birds and animals. Some play with nothing.
    अशा प्रकारे nothing या शब्दाला एक व्याक्तिमत्व वहाल केल.
    मुलगा विचारतो-
    “With nothing! How do you play with nothing? What is nothing?”
    “Nothing is the only thing you have everywhere at all times. But it will be sometime before you know about it. When travellers are playing, no one knows. So playing is sort of invisible- like nothing… Travellers become particles, of dust, of water, of air. They become free sounds, they become thoughts. They are on way to becoming nothing.”
     This nothing was turning to be mysterious something to attain and I would not know yet. But my mother used it to show disdain- “You just sit there doing nothing, just brooding all the time- this way you would grow up to be nothing. Look at the boys of your age they are on way to become something.
     अशा प्रसंगी पुष्कळदा मी अनुभवला की पराशर यांचे तत्वज्ञान समजणे एक वेळ सोपे, पण त्यांच्या शब्दांना मराठीत मार्मिक शब्द निवडणे फार कठिण आणि अनुवाद करतांना एखादा शब्द किंवा कल्पना फार फैलावून लिहिण्यात कांही मजा नसते.
     या कादंबरीतील तत्वज्ञान पाहिले तर सोपेच आहे. माणसाने स्वतःला बिल्ले लावून घ्यायची गरज नाही- काम्पिटीशन टाळणे सहज शक्य आहे. नेहमी जय- पराजयासाठीच खेळायची गरज आहे कां? लहान मुलांनी मोठेपणी काय व्हाव हे ठरवतांना त्या मुलांच्या मताला किंमत असावी की नाही?
    पण खरे तर त्यांचे तत्वज्ञान एवढेही मोठे  नाही. याहूनही सोपे आहे -माणसाने मुक्त असावे- मुक्त बागडावे- आपल्या विचारांना मुक्त ठेवावे- बस!  आणि अशा प्रकारे आपल्या आयुष्याचा प्रवास वेगवेगळ्या द-या आणि खिंडीतून होत असतांना आपण मुक्त होतो तेंव्हा शेवटची खिंड ओलांडतो.
     पण प्रवास तिथे संपत नाही. तर मग “त्या” प्रवासात कांय असते? याचे उत्तर वाचकावर सोपवले होते.
मला ईशावस्योपनिबदामधला एक श्लोक आठवतो-
विद्यांच अविद्यांच यस्तद्वेदोsभयं सह ।
अविद्यया मृत्युं तीर्त्वा विद्ययाsमृतमश्नुते ।।
     याचा मला कळलेला अर्थ असा- अविद्येच्या जोरावर मृत्युला पार केल्यानंतर पुढील प्रवासात विद्येंच्या साथीने तुम्हाला अमृतत्वापर्यंत जाता येते. थोडक्यांत मृत्युला पार जाणे म्हणजे अमृतत्व नसून मृत्युला तरूण जाणे ही फक्त नव्या प्रवासाची सुरुवात आहे- अमृतत्वाचा टप्पा- अजूनही खूप पुढे आहे.
      पण पराशर यांच्याबरोबर ही चर्चा केलेली नाही- कारण ते म्हणणार पहा, स्वतःला कांय जाणवले त्याचे महत्व न मानता तुम्ही पुनः एकदा पूर्वापार आलेल्या उपनिषदांना उद्धृत करता!
     खिंडीच्या पलीकडे ही कादंबरी नाशिक लोकमत च्या दिवाळी .... च्या अंकात येऊन गेलेली आहे. त्यासाठी अपर्णा वेलणकर यांचे आभार. आता ही पुस्तक रूपाने प्रसिध्द होत आहे. त्यासाठी इंडिया प्रिंट चे योगेश पालकर यांनी विशेष मेहनत घेतली. तसेच मुखपृष्ठ  व आतली चित्रे काढणा-या श्री मुधोळकर व श्री ... यांची मी आभारी आहे. माझी मैत्रिण रोहिणी कुळकर्णी यांनी सुंदर रसग्रहणात्मक प्रतिसाद लिहून दिला त्याबद्दल त्यांचेही आभार. माझी मुले आदित्य, हृषीकेश. बहिणीचा मुलगा क्षितिज आणि भावची मुलगी सृष्टी यांनी माझ्या आग्रहावरून ही कादंबरी वाचली व नंतर मलाच तिची एवढी भरभरून वर्णन ऐकवली जणू कांही त्यांच्याच आग्रहावरून मी कादंबरी वाचली. पण त्यामुळेच मी कादंबरीचा मराठी अनुवाद करायचे ठरवले. म्हणून त्यांचेही आभार.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------